نم و رطوبت به جان بزرگ ترین گنبد آجری جهان افتاده و تهدیدی جدی برای آن به شمار می آید. میراث جهانی گنبد سلطانیه در استان زنجان در شرایط خوبی به سر نمی برد. بِهسازی و بازآرایی (مرمت) این یادگار ملی و جهانی بسیار کُند پیش می رود و با نگرش به بارندگی های فراوان در این منطقه و آغاز فصل سرما، یکی از چالش های بزرگ پیش روی آن است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، هفتمین یادمان تاریخی ایران که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، این روزها حال و روز خوبی ندارد. گنبد سلطانیه که بزرگ ترین گنبد آجری جهان را دارا است از وضعیت حفاظتی درستی برخوردار نیست. نَم و رطوبت به بخش های پایین دیواره ها رِخنه (نفوذ) کرده و بلای جانش شده است. به انگیزۀ کمبود بودجه و پیشروی بسیار کُند کارهای بِهسازی و بازآرایی، بیشتر بخش های سازه، کاشی کاری ها و آجرکاری های آن ترک خورده و در برخی جاها ریزش کرده است. گرمابه تاریخی وابسته (مربوط) به دورۀ قاجاریه که در درون محوطه و عَرصۀ گنبد سلطانیه جای گرفته است، با تغییر کاربری بنا است به رستوران سنتی تبدیل شود که این کار با آیین نامه های (منشور) بین المللی ناسازگار بوده و سرپیچی (تخلف) از قانون های میراث فرهنگی به شمار می آید. اما جالب این جا است که سازمان میراث فرهنگی خود نیز، قانون را زیر پا می گذارد!؟ کاوش های ناتمام درون محوطۀ تاریخی گنبد سلطانیه، از دیگر دشواری های پیش روی این یادمان جهانی است. یادگاری نویسی ها بر روی دیواره های سازه که این روزها در همۀ یادمان های تاریخی فرهنگی دیده می شود و نشان از نبود نگرش درست مدیران مجموعۀ گنبد سلطانیه و به گونۀ کلی سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی است، از مهم ترین چالش های پیش روی یادمان های نیاکانی است. و بایسته (ضروری) است که هر چه زودتر با آموزش دادن به مردمان بومی و پالایش فرهنگ، این دشواری بزرگ ریشه کن شود. هر چند نباید از نقش سازنده و تاثیرگذار روزنامه ها، خبرگزاری ها و رادیو و تلویزیون و آموزش و پرورش در این زمینه غافل شد. روش چیدمان بسیار بد و نامناسب اشیای تاریخی فرهنگی درون بخش تربت خانۀ مجموعه نیز، از دیگر نکاتی است که نیاز به بازنگری دارد.
پیشینۀ شهر سلطانیه
سلطانیه در بخش مرکزی استان زنجان با بلندای (ارتفاع) 1880 متری از پهنۀ دریای آزاد و در 39 کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) زنجان جای گرفته است. منطقۀ سلطانیه از دیرباز مورد نگرش تیره های گوناگون بوده است. بر پایۀ سنگ نبشته های (کتیبه) به دست آمده از شاهان آشور در سدۀ هشتم پیش از میلاد، سلطانیه جایگاه سکونت جنگاوران «ساکاراتی» بوده و در روزگار فرمانروایان ماد به نام «اریباد» خوانده شده است. پس از جایگیری (استقرار) مغولان در ایران و پایتختی تبریز با نگرش به همانندی های دشت سلطانیه به چمنزارهای مغولستان، نگرش فرمانروایان ایلخانی به این منطقه که در آن زمان «قنقور اولانگ» نام داشت، جلب شد. بر پایۀ برخی از نوشته های تاریخی هنگام ورود مغولان به ایران نام سلطانیه «شرویاز» بوده و پس از ورود ایلخانان، سلطانیه نام گرفت.
چمنزارهای طبیعی سلطانیه
این چمنزارها با پهنای کمابیش 35 کیلومتر مربع به درازای 20 کیلومتر و پهنای 2 کیلومتر (250 هکتار) در سوی جنوب دشت زنجان و با امتداد خاوری – باختری جای گرفته است. در نوشته های جغرافیایی چمنزارهای سلطانیه به نام «پرری» (بهترین نمونۀ چمنزارهای جهان که بلندای گیاه آن به 30 تا 90 سانتی متر می رسد) یاد شده است. این محوطۀ هفت هزار ساله انگیزۀ بُنیادین شکل گیری شهر تاریخی سلطانیه است. از همین روی ارزشی کمتر از گنبد سلطانیه ندارد.
گنبد سلطانیه، بزرگ ترین گنبد آجری جهان
سازۀ تاریخی گنبد سلطانیه با بلندای 48 متر و نیم و پهنای (قطر) دهانۀ درونی 25 متر و نیم به فرمان «اُلجایتو» (محمد خدابنده) از سال 703 تا 713 مَهی (قمری) در درون ارگ نام برده با نقشۀ مربع و دارای 16 بارو (برج) و دو دروازۀ شمالی و جنوبی، با بهره از سنگ های آهکی سبز ساخته شده است. گنبد سلطانیه از دید بلندا پس از کلیسای سانتاماریا دلفیورۀ فلورانس (86 متر) و مسجد ایاصوفیۀ استامبول (56 متر) سومین گنبد بلند جهان است. این سازۀ هشت گوشه ای از آرامگاه سلطان سنجر در مَرو نیز، پیروی کرده است. بیشترین کاراسته های (مصالح) به کار رفته در سازۀ این یادمان آجر است. نوآوری گنبد دو پوسته پیوسته برای نخستین بار در تاریخ مِهرازی (معماری) جهان در این سازه انجام گرفته است. پوستۀ بیرونی گنبد با کاشی کاری های فیروزه ای پوشیده شده است. آرایش های (تزیینات) به کار رفته در این سازۀ تاریخی در برگیرندۀ : کاشی کاری، نقاشی روی گچ، آجرکاری، مشبک، چفد آویزهای (مقرنس کاری) گچی و آجری، گچ بری بر روی پارچه و نوشته هایی با درون مایۀ دینی است. گنبد سلطانیه یکی از مهم ترین مِهرازی های ایلخانی را به نمایش می گذارد که تاثیر به سزایی در مِهرازی سازه های تاریخی جهان گذاشته است و می توان نمونۀ آشکار این تاثیر را در مِهرازی کلیسای سانتاماریا دلفیوره (مریم وَرجاوند یا همان مقدس) در فلورانس دید. گنبد سلطانیه از بخش هایی هم چون سَردابه و تربت خانه تشکیل شده است. گنبد سلطانیه در سه اَشکوبه (طبقه) و روی هم با 110 پله ساخته شده است. این یادمان ارزشمند در 24 تیرماه 1384 با نام هفتمین اثر ماندگار ایرانی به ثبت جهانی یونسکو رسیده است.
